فرز دندانپزشکی چیست؟
اگر بخواهیم خیلی ساده بگوییم، فرز دندانپزشکی ابزاری چرخنده است که شباهت زیادی به مته‌های صنعتی دارد، اما با ظرافت و دقتی بسیار بالاتر، مخصوص کار در محیط حساس دهان طراحی شده است. این ابزار کوچک اما قدرتمند، بر روی هندپیس‌ها (توربین یا آنگل) نصب می‌شود و وظایف متعددی را بر عهده دارد. از تراشیدن و برداشتن سطوح سخت دندان مانند مینا و عاج گرفته تا آماده‌سازی حفره‌های دندانی برای ترمیم، برداشتن ترمیم‌های قدیمی آمالگام یا کامپوزیت، صاف و صیقلی کردن سطوح دندان، و حتی ایجاد فضاهای لازم بین دندان‌ها، همگی از جمله کاربردهای این ابزار هستند.
شرکت‌های متعددی در سراسر جهان با برندهای گوناگون، فرزهایی از جنس‌ها و با کیفیت‌های مختلف تولید می‌کنند. طبیعتاً، جنس و کیفیت ساخت فرز، تأثیر مستقیمی بر عملکرد، دوام، کاربرد و در نهایت قیمت آن خواهد داشت. بنابراین، شناخت این تفاوت‌ها برای هر دندانپزشکی که به دنبال ارائه بهترین درمان است، ضروری به نظر می‌رسد.
انواع فرز دندانپزشکی بر اساس جنس
یکی از مهم‌ترین فاکتورها در دسته‌بندی فرزهای دندانپزشکی، جنس آن‌هاست. هر جنسی مزایا، معایب و در نتیجه کاربردهای خاص خود را دارد که معمولاً بر اساس مقاومت و ویژگی‌های برشی آن تعیین می‌شود. بیایید نگاهی دقیق‌تر به رایج‌ترین جنس‌های مورد استفاده در ساخت فرزها بیندازیم:
1. فرزهای فولادی (استیل)
فرزهای فولادی یا استیل، از قدیمی‌ترین انواع فرز هستند که بشر برای درمان‌های دندانی از آن‌ها استفاده کرده است. شاید بتوان گفت این‌ها پدربزرگ‌های فرزهای امروزی محسوب می‌شوند! یکی از دلایل اصلی محبوبیت و استفاده گسترده از آن‌ها، قیمت بسیار مقرون‌به‌صرفه و اقتصادی بودنشان است. این ویژگی باعث شده تا هنوز هم طرفداران خاص خود را داشته باشند.
مزیت اصلی فرزهای فولادی این است که در سرعت‌های پایین، عملکرد خوبی در برش عاج دندان از خود نشان می‌دهند. اما، داستان در سرعت‌های بالا کمی متفاوت می‌شود. اگر سرعت چرخش فرز فولادی بیش از حد بالا برود، به سرعت کند شده و حرارت زیادی تولید می‌کند. این حرارت می‌تواند باعث ناراحتی و حتی درد بیمار شود و همچنین به پالپ دندان آسیب برساند. در چنین شرایطی، فرز کارایی خود را از دست داده و نیاز به تعویض پیدا می‌کند. بنابراین، برای کارهایی که نیاز به سرعت بالا و برش مواد سخت‌تر دارند، شاید بهتر باشد گزینه‌های دیگر را مد نظر قرار دهید.
2. فرزهای کاربایدی (تنگستن کارباید)
فرزهای کاربایدی، گامی بزرگ رو به جلو در تکنولوژی ساخت فرز محسوب می‌شوند. این فرزها نسبت به نوع استیل، مقاومت و کاربرد بسیار بالاتری دارند. ماده اصلی سازنده آن‌ها، تنگستن کارباید است که ترکیبی فوق‌العاده سخت و مقاوم می‌باشد. برای اینکه تصوری از مقاومت آن داشته باشید، کافی است بدانید که تنگستن کارباید تقریباً سه برابر مقاوم‌تر از فولاد است!
یکی از بزرگترین مزایای فرزهای کاربایدی، مقاومت عالی آن‌ها در برابر حرارت بالا است. این ویژگی به آن‌ها اجازه می‌دهد تا در سرعت‌های بالا به راحتی عاج دندان را برش دهند، بدون اینکه به سرعت کند شوند یا حرارت زیادی تولید کنند. این یعنی تجربه درمانی راحت‌تر برای بیمار و کارایی بالاتر برای شما. تیغه‌های این فرزها، مشابه فرزهای استیل، می‌توانند به دو صورت ساده یا دارای بریدگی‌های عرضی (Cross-cut) باشند. فرز دارای بریدگی عرضی، به دلیل افزایش تعداد لبه‌های برنده، قدرت برندگی و برداشت ماده بیشتری دارد و برای برداشتن سریع‌تر ساختار دندان یا مواد ترمیمی قدیمی مناسب‌تر است.
کاربردهای فرزهای کاربایدی بسیار وسیع است، از جمله: آماده‌سازی حفره‌های دندانی، برداشتن ترمیم‌های کامپوزیتی (به خصوص انواع هیبریدی)، تکمیل و پرداخت سطوح ترمیم، جدا کردن مواد پرکننده قدیمی و حتی ایجاد فاصله بین دندان‌هایی که به هم چسبیده‌اند. با توجه به عملکرد و دوام خوبشان، فرزهای کاربایدی به یکی از پایه‌های اصلی در بسیاری از درمان‌های دندانپزشکی تبدیل شده‌اند.
3. فرزهای الماسی
وقتی صحبت از تراش مواد بسیار سخت به میان می‌آید، فرزهای الماسی حرف اول را می‌زنند. این فرزها از ذرات بسیار ریز و نوک‌تیز الماس طبیعی یا مصنوعی تشکیل شده‌اند که بر روی یک پایه فلزی نرم‌تر (معمولاً از جنس فولاد ضد زنگ) چسبانده شده‌اند. الماس، سخت‌ترین ماده شناخته شده در طبیعت است و همین ویژگی، فرزهای الماسی را برای تراشیدن مینای دندان – که سخت‌ترین بافت بدن انسان است – ایده‌آل می‌سازد.
فرزهای الماسی بیشتر برای اتصال به هندپیس‌های توربین با سرعت بالا طراحی و استفاده می‌شوند. به دلیل کارایی و دقت فوق‌العاده، بسیاری از دندانپزشکان آن‌ها را یکی از بهترین و کارآمدترین فرزهای موجود می‌دانند. مزایای کلیدی آن‌ها شامل قابلیت استفاده در سرعت‌های بسیار بالا بدون افت کیفیت برش، مقاومت و سختی بی‌نظیر در تراش بافت‌ها و سطوح سخت دندان، و در نتیجه، عمر مفید طولانی‌تر نسبت به سایر انواع فرز است.
یکی از نکات جالب در مورد فرزهای الماسی، تنوع آن‌ها از نظر زبری (Grit) است. دندانپزشکان می‌توانند بر اساس نیاز درمانی خاص، از فرزهای الماسی با زبری بسیار نرم (حدود 38 تا 44 میکرون) برای پرداخت نهایی و پولیش، تا فرزهای بسیار خشن (حدود 125 تا 150 میکرون) برای برداشت سریع حجم زیادی از ساختار دندان یا روکش‌های قدیمی، انتخاب کنند. این تنوع، انعطاف‌پذیری بالایی را در اختیار دندانپزشک قرار می‌دهد.
4. فرزهای سرامیکی
فرزهای سرامیکی، گزینه‌ای نسبتاً جدیدتر اما بسیار جالب در دنیای فرزها هستند. این فرزها به طور عمده برای برداشتن پوسیدگی‌ها از دندان‌های آسیب‌دیده و همچنین در برخی موارد ترمیم کاربرد دارند. از دیگر کاربردهای آن‌ها می‌توان به برداشتن آمالگام‌های قدیمی، حذف کامل انامل (مینا) در شرایط خاص، برداشتن مواد ترمیمی و البته، همانطور که گفته شد، برداشتن بافت پوسیده دندان اشاره کرد.
شاید بپرسید مزیت اصلی فرز سرامیکی چیست؟ یکی از ویژگی‌های برجسته این فرزها، کاهش خطر آسیب به مینای سالم دندان در حین پاک‌سازی پوسیدگی است. جنس سرامیک به گونه‌ای است که تمایل بیشتری به برداشتن بافت نرم‌تر و پوسیده دندان دارد و در مواجهه با بافت سخت و سالم مینا، مقاومت بیشتری از خود نشان می‌دهد. این ویژگی می‌تواند به حفظ حداکثری ساختار سالم دندان کمک کند. البته، باید در نظر داشت که فرزهای سرامیکی معمولاً قیمت بیشتری نسبت به فرزهای کاربایدی دارند، که این موضوع می‌تواند در انتخاب آن‌ها تأثیرگذار باشد.
5. فرزهای پلیمری (پلاستیکی)
فرزهای پلیمری یا پلاستیکی، یکی دیگر از نوآوری‌های جالب در زمینه فرزهای دندانپزشکی هستند. این فرزها، که گاهی به عنوان “فرزهای هوشمند” نیز شناخته می‌شوند، قابلیت استفاده در سرعت‌های بالای 4000 دور در دقیقه را دارند بدون اینکه حرارت اضافه‌ای تولید کنند که نیاز به خنک‌کننده آبی داشته باشد.
مزیت اصلی و منحصربه‌فرد فرزهای پلیمری، سختی و دقت بالای آن‌ها در تفکیک بافت سالم از پوسیده است. این فرزها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که نسوج پوسیده و نرم شده را به خوبی می‌تراشند، اما به محض رسیدن به بافت سالم و سخت‌تر دندان، مقاومتشان افزایش یافته و از برداشت بی‌مورد ساختار سالم جلوگیری می‌کنند. این ویژگی، آن‌ها را برای درمان‌های محافظه‌کارانه و برداشتن پوسیدگی با حداقل آسیب به دندان، بسیار ایده‌آل می‌سازد. تصور کنید چه کمکی به حفظ ساختار دندان بیمار می‌کند! البته، همانند فرزهای سرامیکی، این فرزها نیز ممکن است در رده قیمتی بالاتری قرار گیرند.
شناخت آناتومی فرز
حالا که با جنس‌های مختلف فرزها آشنا شدیم، وقت آن است که به سایر ویژگی‌های مهم آن‌ها یعنی شکل شنک، شکل هد و میزان زبری بپردازیم. این ویژگی‌ها به اندازه جنس فرز در تعیین کاربرد و نحوه استفاده از آن اهمیت دارند.
انواع فرز بر اساس شکل شَنک (Shank)
شنک، آن قسمتی از فرز است که داخل هندپیس (توربین یا آنگل) قرار می‌گیرد و نیرو را از هندپیس به سرِ برنده فرز منتقل می‌کند. انتخاب شنک مناسب، بستگی به نوع هندپیسی دارد که شما استفاده می‌کنید. سه نوع اصلی شنک عبارتند از:
- Friction Grip (FG): این نوع شنک، که رایج‌ترین نوع برای توربین‌های سرعت بالا است، دارای بدنه‌ای صاف و بدون شیار است و با اصطکاک در داخل کارتریج توربین محکم می‌شود. طول استاندارد آن‌ها معمولاً حدود 19 تا 25 میلی‌متر است.
- Right Angle/Latch-type (RA): این شنک‌ها برای هندپیس‌های آنگل با سرعت پایین (کند) طراحی شده‌اند. دارای یک شیار یا بریدگی در انتهای خود هستند که توسط یک قفل (latch) در سر آنگل در جای خود محکم می‌شوند. این امکان تعویض سریع و آسان فرز را فراهم می‌کند.
- Straight Handpiece (HP): این نوع شنک، بلندترین نوع شنک است و برای هندپیس‌های مستقیم (Straight Handpiece) استفاده می‌شود که معمولاً برای کارهای لابراتواری یا برخی تنظیمات خارج دهانی به کار می‌روند.
پس، قبل از انتخاب فرز، حتماً نوع هندپیس خود را در نظر بگیرید تا از سازگاری شنک اطمینان حاصل کنید. انتخاب اشتباه می‌تواند به هندپیس شما آسیب بزند!
انواع فرز بر اساس شکل هِد (Head)
شکل سر یا همان هدِ فرز، نقشی کلیدی در تعیین کاربرد آن ایفا می‌کند. هر شکل برای دسترسی به نواحی خاصی از دندان و انجام وظیفه مشخصی طراحی شده است. آیا تا به حال به تنوع بی‌نظیر شکل هد فرزها دقت کرده‌اید؟ بیایید با چند شکل رایج و کاربردهایشان آشنا شویم:
- کروی شکل (گرد یا Round): یکی از پرکاربردترین اشکال! برای باز کردن اولیه حفره دندان، برداشتن پوسیدگی، ایجاد آندرکات برای گیر مکانیکی ترمیم، و حتی دسترسی به کانال ریشه استفاده می‌شود.
- گلابی شکل (Pear-shaped): برای آماده‌سازی حفره‌های کلاس I (حفرات اکلوزال) و ایجاد دیواره‌های کمی مایل و خطوط داخلی گرد مناسب است.
- استوانه‌ای (Cylindrical): در دو نوع سر صاف (Flat-end) و سر گرد (Round-end) وجود دارد. نوع سر صاف برای ایجاد دیواره‌های صاف و عمود و کف حفره مسطح، و نوع سر گرد برای ایجاد خطوط داخلی گرد و آماده‌سازی‌های خاص روکش کاربرد دارد.
- مخروطی (Tapered): برای ایجاد دیواره‌های واگرا (Divergent) در تراش دندان برای روکش‌ها و اینله‌ها، یا برای ایجاد bevel در لبه‌های حفره استفاده می‌شود.
- مخروطی معکوس (Inverted Cone): همانطور که از نامش پیداست، قاعده آن پهن‌تر از نوک آن است. برای ایجاد آندرکات در آماده‌سازی حفره به منظور افزایش گیر مواد ترمیمی و همچنین برای صاف کردن کف حفره کاربرد دارد.
این‌ها تنها چند نمونه از اشکال رایج بودند. دنیای شکل‌های هد فرزها بسیار وسیع‌تر است و هر کدام برای رسیدن به هدفی خاص طراحی شده‌اند.
انواع فرز بر اساس زبری (Grit)
میزان زبری یا گرین سایز (Grit) فرز، به خصوص در فرزهای الماسی، با استفاده از نوارهای رنگی که روی شنک آن‌ها حک شده، مشخص می‌شود. این کدگذاری رنگی یک استاندارد بین‌المللی است و به شما کمک می‌کند تا به سرعت، زبری مناسب را برای کار مورد نظرتان انتخاب کنید. ترتیب این رنگ‌بندی از زبرترین به نرم‌ترین معمولاً به شرح زیر است:
- مشکی (Super Coarse): زبرترین نوع، برای برداشت سریع حجم زیادی از ساختار دندان یا مواد سخت.
- آبی (Coarse): زبر، برای تراشیدن عمومی مینا و آماده‌سازی‌های اولیه. (در برخی سیستم‌ها سبز به عنوان Coarse و آبی به عنوان Medium استفاده می‌شود، همیشه به راهنمای برند توجه کنید).
- سبز (Medium): زبری متوسط، برای تراش عمومی و شکل‌دهی.
- قرمز (Fine): نرم، برای پرداخت اولیه و صاف کردن سطوح تراش خورده.
- زرد (Super Fine/Extra Fine): بسیار نرم، برای پرداخت نهایی و ایجاد سطحی صاف و براق.
- سفید (Ultra Fine): نرم‌ترین، برای پولیش نهایی و ایجاد درخشش بسیار بالا، به خصوص روی کامپوزیت‌ها.
به طور کلی، فرزهای زبرتر برای تراشیدن سریع و حذف حجم زیادی از مینا و عاج، و فرزهای نرم‌تر برای آماده‌سازی نهایی، صاف کردن حاشیه ها و پولیش کردن سطوح ترمیم استفاده می‌شوند. انتخاب زبری مناسب نه تنها کیفیت کار شما را بالا می‌برد، بلکه از آسیب به دندان و ایجاد حرارت بیش از حد نیز جلوگیری می‌کند.
فرز مناسب برای هر کار
علاوه بر دسته‌بندی‌های کلی بر اساس جنس، شنک، هد و زبری، برخی فرزها با توجه به ترکیب خاصی از این ویژگی‌ها، برای کاربردهای بسیار مشخصی طراحی و بهینه‌سازی شده‌اند. شناخت این فرزهای تخصصی می‌تواند به شما در انتخاب دقیق‌ترین ابزار برای هر درمان کمک کند. بیایید نگاهی به چند نمونه از این فرزهای پرکاربرد بیندازیم:
- فرزهای فیشور (Fissure Burs): این‌ها شاید از پرکاربردترین فرزها در دندانپزشکی ترمیمی باشند. معمولاً دارای سر استوانه‌ای یا کمی مخروطی با انتهای صاف هستند و برای باز کردن شیارهای (فیشورهای) سطح اکلوزال دندان، برداشتن مینا و عاج در حین آماده‌سازی حفره و ایجاد دیواره‌های صاف استفاده می‌شوند.
- فرزهای چمفر (Chamfer Burs): این فرزها، که اغلب الماسی هستند، برای ایجاد یک خط ختم تراش مشخص و دقیق به نام “چمفر” در هنگام آماده‌سازی دندان برای روکش طراحی شده‌اند. نوک آن‌ها معمولاً گرد یا تورپیدو شکل است.
- فرزهای نایف اِج یا لبه چاقویی (Knife Edge Burs): این فرزهای الماسی نازک با لبه تیز، برای تراش دیواره‌های پروگزیمال (بین دندانی) در آماده‌سازی روکش‌ها و همچنین برای ایجاد خط ختم‌های بسیار نازک مناسب هستند.
- فرز چرخی (Wheel Burs): همانطور که از نامشان پیداست، شبیه یک چرخ کوچک هستند. برای تراش قسمت‌های قوس‌دار و مقعر دندان، مانند سطح پالاتال یا لینگوال دندان‌های قدامی (سانترال‌ها و لترال‌ها) و یا کاهش ارتفاع اکلوزال دندان‌های خلفی کاربرد دارند.
- فرزهای کارباید توربین (Turbine Carbide Burs): این فرزها از جنس کارباید تنگستن و برای استفاده با توربین سرعت بالا طراحی شده‌اند. برای تراش فلزات (مانند روکش‌های فلزی قدیمی یا تنظیم اباتمنت ایمپلنت) و مواد بسیار سخت، و همچنین برای پولیش آمالگام (با انواع خاصی از آن‌ها) ایده‌آل هستند.
- فرز تیپر (Tapered Burs): این فرزها دارای دیواره‌هایی هستند که به سمت نوک فرز باریک‌تر می‌شوند (حالت مخروطی). برای ایجاد واگرایی یا همگرایی کنترل‌شده در دیواره‌های حفره یا تراش روکش استفاده می‌شوند.
- فرزهای اینورت یا مخروطی معکوس (Inverted Cone Burs): این فرزها برای ایجاد شیارها و آندرکات‌های مکانیکی در دیواره‌های دندان به منظور افزایش گیر مواد ترمیمی بسیار مفید هستند.
- فرز تخم مرغی (Egg-shaped یا Football-shaped Burs): برای تراش سطوح قوس‌دار و آناتومیکال دندان، مشابه فرز چرخی، اما با کنترل بیشتر در نواحی کوچکتر، و همچنین برای پرداخت ترمیم‌های کامپوزیت در سطوح لینگوال و اکلوزال کاربرد دارند.
- فرز روند انگل یا رایت انگل (Round Bur for Right Angle): این‌ها همان فرزهای کروی شکل (Round) هستند که با شنک مخصوص آنگل (RA) عرضه می‌شوند و از پرکاربردترین فرزهای آنگل برای برداشتن پوسیدگی‌ها، به خصوص در نواحی عمیق‌تر دندان، محسوب می‌شوند.
- فرز آنگل (Angle Burs): این اصطلاح گاهی به طور کلی برای فرزهایی با شنک RA به کار می‌رود. فرزهای الماسی آنگل نیز برای پرداخت و کانتورینگ دقیق در سرعت‌های پایین‌تر موجود هستند.
- فرز روند (Round Burs – general): همانطور که قبلاً هم اشاره شد و در اینجا با نام “روند” تکرار شده، این فرزها مشابه فرز اینورت، برای ایجاد شیار و افزایش گیر مواد ترمیمی و همچنین برداشت پوسیدگی کاربرد وسیعی دارند.
