آرتیکولاتور چیست | بررسی انواع آرتیکولاتور دندانپزشکی

آرتیکولاتور دندانپزشکی یکی از ابزارهای حیاتی در دندان‌پزشکی است که به شبیه‌سازی حرکات فک‌ها و مفاصل گیجگاهی-فکی (TMJ) کمک می‌کند. این دستگاه، با نصب مدل‌های فک بالا و پایین، امکان بررسی حرکات طبیعی فک را خارج از دهان بیمار فراهم می‌آورد. از آنجا که آرتیکولاتور دقت بالایی در تحلیل وضعیت بایت، تشخیص مال‌اکلوژن‌ها و برنامه‌ریزی درمان‌های ترمیمی دارد، برای ساخت پروتزهای دندانی و تنظیم دقیق دندان‌ها کاربرد فراوانی پیدا کرده است. در این مقاله، به بررسی انواع آرتیکولاتورها و کاربردهای آن‌ها در دندان‌پزشکی پرداخته خواهد شد.

آرتیکولاتور دندانپزشکی چیست؟

آرتیکولاتور دندانپزشکی یک ابزار مکانیکی است که برای بازسازی حرکات فک پایین نسبت به فک بالا طراحی شده و می‌تواند مفاصل گیجگاهی‌فکی (TMJ) و فک‌ها را شبیه‌سازی کند. با نصب مدل‌های فک بالا و پایین روی این دستگاه، دندان‌پزشکان قادر خواهند بود برخی یا تمام حرکات طبیعی فک را در خارج از دهان بیمار بررسی کنند. برای خرید آرتیکولاتور دندانپزشکی، دندان‌پزشکان می‌توانند دستگاه‌هایی را انتخاب کنند که نیازهای خاص درمانی و تشخیصی آن‌ها را برآورده کنند.

به زبان ساده، آرتیکولاتور وسیله‌ای است که قالب‌های فک بالا و پایین را در موقعیتی مشابه دهان نگه می‌دارد. اما عملکرد آن فراتر از نگه‌داشتن مدل‌هاست. این دستگاه می‌تواند حرکاتی مانند باز و بسته شدن فک، حرکات طرفی و جلویی فک (حرکات بوردر و اینترا بوردر) را نیز بازسازی کند، به‌طوری که شرایط دهان بیمار را تا حد زیادی شبیه‌سازی نماید.

هدف اصلی از استفاده آرتیکولاتور، ایجاد ارتباط صحیح بین فک‌ها و مفاصل گیجگاهی‌فکی است. با نصب مدل‌های گچی فک‌ها روی این دستگاه، امکان بررسی وضعیت تماس دندان‌ها، مال‌اکلوژن‌ها و اختلالات فکی بدون نیاز به حضور بیمار فراهم می‌شود. این ویژگی موجب راحتی بیمار و دقت بیشتر در تحلیل وضعیت بایت می‌گردد.
آرتیکولاتورها نقش مهمی در تشخیص صحیح، برنامه‌ریزی درمان، و ساخت ترمیم‌های دقیق مانند پروتز کامل یا جزئی دارند. این ابزارها با شبیه‌سازی حرکات فک، امکان تنظیم دقیق رابطه‌ی فکی را فراهم کرده و موجب بهبود نتیجه‌ی نهایی درمان‌های ترمیمی می‌شوند.

کاربردهای اصلی آرتیکولاتور

استفاده از آرتیکولاتور این امکان را می‌دهد که بیشتر مراحل کار پروتزی بدون حضور بیمار انجام شود. این مراحل شامل:

• تحلیل و تشخیص وضعیت بایت
• برنامه‌ریزی درمان‌های ترمیمی
• تنظیم دقیق دندان‌ها در ساخت پروتز
• ایجاد اکلوژن متعادل در دندان مصنوعی
• واکس‌آپ و فرم‌دهی اولیه پروتز
• ریمانت پروتز پس از ساخت نهایی برای اصلاح تماس‌های نادرست

همچنین آرتیکولاتور در ثبت و حفظ اطلاعات رابطه‌ی فکی حین ساخت دندان‌های مصنوعی بسیار کاربردی است.

آشنایی با انواع آرتیکولاتور دندانپزشکی

آرتیکولاتورها را می‌توان بر اساس توانایی‌شان در شبیه‌سازی حرکات فک پایین طبقه‌بندی کرد. این طبقه‌بندی عمدتاً بر پایه قابلیت تنظیم مسیر کندیل (مسیر مفصل فکی-گیجگاهی) انجام می‌شود. شناخت این دسته‌بندی‌ها به دندان‌پزشکان کمک می‌کند تا آرتیکولاتور مناسب را برای شرایط خاص هر بیمار انتخاب کنند. آرتیکولاتورها به‌طور کلی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: آرتیکولاتورهای با مسیر کندیلی غیرقابل تنظیم و آرتیکولاتورهای با مسیر کندیلی قابل تنظیم.

آرتیکولاتورهای ساده لولایی (کلاس I)

این مدل ابتدایی‌ترین نوع آرتیکولاتور محسوب می‌شود و برخی متخصصان حتی آن را آرتیکولاتور واقعی نمی‌دانند؛ زیرا تنها توانایی ایجاد حرکات باز و بسته شدن (حرکت لولایی عمودی) را دارند.
• طراحی: معمولاً از دو قسمت بالا و پایین تشکیل شده‌اند که توسط یک پیچ در بخش پشتی به هم متصل‌اند. این پیچ قابلیت تنظیم فاصله بین دو قسمت را دارد.
• حرکات ممکن: فقط حرکت لولایی باز و بسته شدن فک.
• رکوردهای موردنیاز: ثبت بعد عمودی (Vertical Dimension) و رابطه مرکزی (Centric Relation).
• معایب: این ابزارها نمی‌توانند حرکات پویا یا دقیق مفصل فکی را بازسازی کنند. تنها یک رابطه ایستا بین مدل‌های فکی ایجاد می‌کنند. بنابراین، برای آموزش، نمایش به بیمار، آنالیزهای اولیه یا مواردی که تحلیل پیچیده اکلوژن لازم نیست مناسب‌اند. نمونه‌ای از این گروه، آرتیکولاتورهای سریع نصب است که برای ساخت سریع کاربرد دارند.

آرتیکولاتورهای با مسیر کندیلی ثابت یا میانگین (کلاس II)

این مدل‌ها علاوه بر حرکت عمودی، حرکت افقی (مانند جلو آمدن فک) را نیز امکان‌پذیر می‌سازند. اما مسیر حرکتی در آن‌ها براساس میانگین آناتومی افراد و نه بر اساس ویژگی‌های اختصاصی هر بیمار طراحی شده است.
• طراحی: دو بخش این دستگاه توسط مفاصلی به هم متصل‌اند که عملکرد مفصل فکی را شبیه‌سازی می‌کنند. زاویه مسیر کندیلی معمولاً حدود ۳۰ درجه در نظر گرفته می‌شود. زاویه صفحه هدایت کننده اینسیزال و فاصله بین کندیل‌ها تا راهنمای قدامی نیز براساس میانگین جمعیتی تعیین می‌شود. اغلب در این نوع، فک بالا متحرک و فک پایین ثابت است. برخی مدل‌ها امکان ثبت اطلاعات توسط فیس‌بو (Face-bow) را نیز دارند، که دقت نصب فک بالا را افزایش می‌دهد. در نبود فیس‌بو، نصب مدل بالا بر پایه مثلث بانوویل (Bonwill Triangle) انجام می‌شود. این مثلث فرض می‌کند فاصله بین کندیل‌ها و همچنین فاصله هر کندیل تا دندان پیشین مرکزی پایین حدود ۴ اینچ است، که یک مثلث متساوی‌الاضلاع تشکیل می‌دهد. در برخی مدل‌ها از پین قدامی (Anterior Pointer) نیز برای موقعیت‌یابی دقیق‌تر استفاده می‌شود.
• حرکات ممکن: باز و بسته شدن، حرکات جلو-عقب (پروتروسیو) با زاویه ثابت کندیل و در برخی مدل‌ها حرکات جانبی محدود و بازگشت خودکار به موقعیت اولیه.
• رکوردهای موردنیاز: ثبت بعد عمودی، رابطه مرکزی و در برخی موارد رکورد فیس‌بو.
• معایب: بسیاری از مدل‌های کلاس II از فیس‌بو پشتیبانی نمی‌کنند. زاویه ثابت مسیر کندیلی ممکن است فقط برای بیمارانی مناسب باشد که زاویه کندیلی فکشان به میانگین دستگاه نزدیک است. برخی

مدل‌ها حرکات خارج از مرکز (اکسنتریک) را شبیه‌سازی نمی‌کنند یا حرکات جانبی را به‌درستی نشان نمی‌دهند. این آرتیکولاتورها بیشتر برای کارهای پروتزی ساده مانند ساخت دندان مصنوعی استفاده می‌شوند، جایی که نیاز به بازسازی دقیق حرکات فک کمتر احساس می‌شود.

آرتیکولاتورهای نیمه‌قابل تنظیم (کلاس III)

آرتیکولاتورهای نیمه‌قابل تنظیم کلاس III، رایج‌ترین نوع در کلینیک‌های دندان‌پزشکی هستند زیرا امکان انجام بیشتر درمان‌های دندان‌پزشکی را فراهم می‌کنند. این آرتیکولاتورها به‌ویژه برای آموزش و تحقیقات دندان‌پزشکی مناسب هستند. این آرتیکولاتورها قادرند تا مسیرهای حرکت کندیل را شبیه‌سازی کنند و با استفاده از مقادیر معادل بیمار، تقریباً تمامی حرکات فک پایین را شبیه‌سازی می‌کنند. انتقال مدل‌ها نسبت به مفاصل گیجگاهی-فکی بیمار با استفاده از فیس‌بو انجام می‌شود.
آرتیکولاتورهای نیمه‌قابل تنظیم کلاس III به دو نوع آرکُن و غیر آرکُن تقسیم می‌شوند.

آرتیکولاتورهای آرکُن

این آرتیکولاتورها حرکت کندیل مشابه به مفصل فک انسان دارند، به‌طوری که حفره گلنویید در شاخه بالایی و کندیل در شاخه پایینی قرار دارد. این نوع آرتیکولاتورها برای مبتدیان بسیار مناسب هستند و به‌دلیل تطابق‌پذیری و سهولت استفاده، به‌طور گسترده‌ای در تمرین‌های پروتز دندان‌پزشکی دانشگاهی استفاده می‌شوند.

آرتیکولاتور غیر آرکُن

برخلاف آرتیکولاتور آرکُن، در این نوع آرتیکولاتور کندیل‌ها در قسمت بالای دستگاه و حفره گلنویید در قسمت پایین قرار دارند. این نوع آرتیکولاتور کمتر استفاده می‌شود. یکی از نمونه‌های این آرتیکولاتور، مدل “Balance” از شرکت Hager Werken است که ویژگی‌های زیر را دارد:
• یک آرتیکولاتور دندانی کاربردی برای پروتزهای کامل و جزئی و همچنین برای روکش‌ها و بریج‌ها.
• دارای سه ارتفاع 95 میلی‌متر، 105 میلی‌متر و 116 میلی‌متر (بدون میله‌ها).
• طراحی شده برای کار با روکش و بریج و همچنین پروتزهای کامل و جزئی.
• عملی، راحت و ایمن.
• زاویه انحراف 25 درجه برای کندیل‌ها.
• شامل: ارگان آرتیکوله، میز انسایزال، پین انسایزال، صفحات (۲ عدد)، کش‌های لاستیکی و آچارها.
این آرتیکولاتورها، به‌ویژه مدل‌های آرکُن، به دلیل دقت بالا، قابلیت استفاده آسان و تطابق‌پذیری، ابزارهای مفیدی برای کلینیک‌ها و آموزش‌های دندان‌پزشکی محسوب می‌شوند.

آرتیکولاتورهای کاملاً قابل تنظیم (کلاس IV)

آرتیکولاتورهای کاملاً قابل تنظیم از نوع مسیر کندیل (کلاس IV)، پیشرفته‌ترین نوع آرتیکولاتورها هستند که برای پذیرش ثبت‌های حرکتی سه‌بعدی طراحی شده‌اند. هدف اصلی این ابزارها، شبیه‌سازی دقیق تمامی حرکات فک پایین به‌صورت اختصاصی برای هر بیمار است.

این آرتیکولاتورها تفاوت قابل‌توجهی با مدل‌های نیمه‌قابل تنظیم دارند؛ زیرا امکان تنظیم دقیق زاویه مسیر کندیل جانبی را بر اساس رکوردهایی که مستقیماً از بیمار گرفته شده فراهم می‌کنند، نه صرفاً با استفاده از فرمول یا تخمین. این دقت بالا در تنظیم، امکان بازسازی بسیار واقعی حرکات مفصل گیجگاهی-فکی (TMJ) بیمار را فراهم می‌سازد.
در بسیاری از این مدل‌ها از دستگاه پانتوگراف برای ثبت و اندازه‌گیری دقیق محور چرخش و فاصله آناتومیکی بین دو کندیل استفاده می‌شود. راهنمای کندیلی و انسیزال می‌تواند به‌صورت اختصاصی با رزین آکریلیک ساخته شود، تا آرتیکولاتور دقیقاً در مسیری حرکت کند که از طریق ثبت پانتوگرافی به‌دست آمده است.

حرکات قابل شبیه‌سازی

آرتیکولاتورهای کاملاً قابل تنظیم قادرند طیف گسترده‌ای از حرکات فک پایین را با دقت بالا شبیه‌سازی کنند:
• باز و بسته شدن فک
• حرکت پروتروسیو (جلو آمدن فک پایین) بر اساس زاویه واقعی مسیر کندیل افقی که از بیمار ثبت شده است
• حرکات جانبی بر اساس زاویه واقعی مسیر کندیل جانبی ثبت‌شده از بیمار
• حرکت بنت (حرکت جانبی فوری فک پایین)، که این ویژگی آن‌ها را از اغلب آرتیکولاتورهای نیمه‌قابل تنظیم متمایز می‌سازد
این آرتیکولاتورها می‌توانند مسیر حرکت را به‌صورت یک‌طرفه شبیه‌سازی کرده و حرکت ثبت‌شده توسط پانتوگراف را به‌دقت منتقل کنند، به‌گونه‌ای که رفتار فک پایین بیمار را بازآفرینی نمایند.

رکوردهای مورد نیاز

برای دستیابی به این سطح بالا از دقت، نیاز به چندین رکورد دقیق از بیمار وجود دارد:
• رکورد فیس‌بو فک بالا: برای نصب صحیح کست فک بالا نسبت به مفاصل گیجگاهی-فکی. این فیس‌بو می‌تواند از نوع کینماتیکی (محور واقعی) باشد که دقیق‌ترین مسیر حرکتی مفصل را ثبت می‌کند، یا از نوع تخمینی (متوسط). در آرتیکولاتورهای کاملاً قابل تنظیم معمولاً از نوع کینماتیکی استفاده می‌شود.
• رکورد رابطه مرکزی (Centric Occluding Relation): برای نصب فک پایین در موقعیت صحیح نسبت به فک بالا
• رکورد پروتروسیو: برای تنظیم زاویه مسیر کندیل افقی
• رکورد جانبی راست: برای تنظیم مسیر کندیل چپ
• رکورد جانبی چپ: برای تنظیم مسیر کندیل راست
همچنین، ابزار کینماتیک لوکیتور به‌منظور اندازه‌گیری دقیق محور چرخش فک استفاده می‌شود.

معایب

با وجود دقت بالای این دستگاه‌ها در شبیه‌سازی حرکات فک، محدودیت‌هایی نیز دارند:
• نیاز به رکوردهای متعدد، که فرایند را پیچیده‌تر می‌کند و احتمال خطا در مراحل ثبت افزایش می‌یابد
• هزینه بسیار بالا نسبت به سایر آرتیکولاتورها
• زمان‌بر بودن فرایند انتقال اطلاعات بیمار به آرتیکولاتور و تنظیمات مربوط به آن
• یادگیری و استفاده از آن دشوار بوده و در نتیجه اغلب فقط برای موارد پیچیده و شدید مال‌اکلوژن‌ها به‌کار می‌رود؛ در ترمیم‌های ساده کاربرد چندانی ندارد
• با اینکه تنظیمات بسیار دقیقی دارند، رسیدن به رابطه اکلوزالی پایدار و آناتومیکی همچنان نیازمند اجرای دقیق فرایندها است.

عوامل مؤثر در انتخاب مناسب‌ترین آرتیکولاتور

انتخاب آرتیکولاتور مناسب برای درمان‌های دندانی به چند عامل کلیدی بستگی دارد:

1. مهارت دندان‌پزشک: هر آرتیکولاتور نیاز به تجربه و آشنایی خاصی دارد. برخی مدل‌ها مانند آرتیکولاتورهای نیمه‌قابل تنظیم برای دندان‌پزشکان مبتدی مناسب‌تر هستند.
2. نوع درمان و پیچیدگی آن: برای درمان‌های ساده، آرتیکولاتورهای پایه کافی است. اما در بازسازی‌های کامل یا درمان‌های پیچیده، نیاز به آرتیکولاتورهای پیشرفته با قابلیت شبیه‌سازی دقیق حرکت فک است.
3. بودجه موجود: آرتیکولاتورهای پیشرفته قیمت بالاتری دارند. اگر بودجه محدود است، مدل‌های نیمه‌قابل تنظیم گزینه مناسبی هستند.
4. دقت و نیاز به فیس‌بو: برای درمان‌های پیچیده، استفاده از فیس‌بو برای تنظیم دقیق موقعیت فک بالا ضروری است. فیس‌بوهای پیشرفته دقت بیشتری دارند، اما فیس‌بو استاندارد نیز برای کارهای عمومی مناسب است.